روش هاي فيزيكي و شيميايي مختلفي براي استريليزاسيون وسايل پزشكي وجود دارد كه هر يك از اين روش ها داراي معايب و مزاياي خاص خود هستند .از آن جمله مي توان به روش هاي زير اشاره كرد :
۱- بخار ( گرماي مرطوب )
روش استفاده از بخار از قديمي ترين و متداول ترين روش هاي استريليزاسيون وسايل پزشكي مي باشد چرا كه نسبت به ساير روشها ، ايمتن تر ، سريع تر و ارزان تر مي باشد. با استفاده از اين روش مي توان كليه وسايل بحراني و نيمه بحراني را كه به حرارت يا رطوبت حسا س نيستند ،استريل نمود. در اين روش مي بايست سطح وسايل براي مدت زمان خاصي با بخار داراي حرارت و فشار مناسب در تماس قرار گيرد تا ميكرو ارگانيسم ها موجود بر روي آنها از بين بروند.
۲- هواي داغ ( گرماي خشك )
روش استفاده از گرماي خشك براي استريليزاسيون وسايلي استفاده مي شود كه نسبت به رطوبت حساس مي باشند ( مانند فرزها و برخي وسايل ارتودنسي) . زمان : چرخه استريليزاسيون در اين روش طولاني بوده و بعلت دماي بالا ، احتمال آسيب به وسايل وجود دارد. انواع استريل كننده ها ي گرماي خشك مورد استفاده دندانپزشكي عبارتند از :
o استريل كننده هاي داراي هواي استاتيك ( اين استريل كننده ها عموما به نام فور معروفند
o استريل كننده هاي داراي هواي تحت فشار
۳-گاز و محلول فرمالدئيد
اين روش معمولابراي استريليزاسيون وسايل نيمه بحراني حساس به حرارت استفاده مي شود ( مانند برخي فرزها ). در اين روش يك محلول شيميايي كه قسمت عمده آن الكل به همراه فرمالد ئيد است ، در يك اتاقك تحت فشار حرارت داده مي شود و بخار حاصله به عنوان استريل كننده عمل مي نمايد.
۴- گاز اتيلن اكسايد
اين روش براي استريليزاسيون وسايل حساس به گرما و رطوبت استفاده مي شود ( مانندمواد پلاستيكي ). در اين روش از گاز اتيلن اكسايد و دي اكسيد كربن در داخل محفظه اي با رطوبت خاص و دماي ۶۰-۴۵ درجه سانتيگراداستفاده مي شود. اين روش بعلت طولاني بودن چرخه استريليزاسيون و خطرات بالقوه آن براي دندانپزشك و بيمار جهت بكارگيري در مطب هاي دندانپزشكي توصيه نمي شود.
۵- ساير روش ها
روش هاي زير نيز از جمله ساير روشهاي استريليزاسيون هستند كه در حال حاضر كاربرد آنها در دندانپزشكي بسيار محدود مي باشد :
پلاسما ( پر اكسيد هيدروژن )
فيلتراسيون
اشعه و ۰۰۰۰
مراحل استريليزاسيون با بخار(Steps of steam sterilization )
° تميز كردن و آلودگي زدايي(Cleaning & Decontamination)
تميز كردن و رفع آلودگي از سطح اقلامي كه قرار است تحت فرآيند استريليزاسيون قرار بگيردبايد بلا فاصله پس از استفاده از آنها و قبل از خشك شدن آلو دگي صورت پذيرد .
شستشو و خشك كردن كامل از تثبيت آلو دگي و خوردگي ابزار جلو گيري كرده و موانع رسيدن به ميكروارگانيسم ها را در طي فر آيند استريليزاسيون بر طرف مي سازد.
° آماده سازي(Prepaeatio)
جهت آماده كردن اقلام تميز شده براي استريليزاسيون بايد تا حد امكان كليه قسمتهاي متصل بهم را جدا ساخته و از كنار هم قرار دادن بصورت فشرده خود داري شود تا بخار به كليه سطوح برسد.
° بسته بندي ( Packaging )
جهت بسته بندي اقلام قبل از استريليزاسيون بايد از اجناسي استفاده كرده كه نسبت به عامل استريل كننده نفوذ پذير و نسبت به ورود ميكروارگانيسم ها و آلودگي ها نفوذ ناپذير باشند .
مواد استفاده شده در بسته بندي بايد نسبت به گرما ، پارگي يا سوراخ شدن و ساير آسيب هاي فيزيكي مقاوم بوده و در عين حال مقرون به صرفه و در دسترس باشند.
° فر آيند استريليزاسيون(Sterilization Process )
جدول ارائه شده توسط سازمان بهداشت جهاني WHO در اتو كلاوها معمولا به صورت از پيش تعريف شده بر طبق استاندارد EN ۱۳۰۶۰ به شرح ذيل برنامه ريزي مي شود.
دما ( سانتيگراد)
فشار ( bar )
زمان ( دقيقه)
۱۲۱
۱/۰۵
۱۵
۱۲۶
۱/۴
۱۰
۱۳۴
۲/۰۵
۳
در حالت كلي اتو كلاوها به سه كلاس B,S,N طبقه بندي مي شود . اين طبقه بندي به منظور صحت عملكرد استريليزاسيون است و با توجه به نوع وسايل صورت مي گيرد.
نوع N
براساس استاندارد ، اين نوع اتو كلاو به منظور استريل كردن اقلام بدن پوشش طراحي شده اند و تضميني براي استريل وسايل پوشش دار ( اعم از پارچه و يا كاغذ هاي مديكال ) و نيز وسايل حفره دار وجود ندارد .( البته در طراحي بعضي از كارخانجات سازنده در اين نوع اتو كلاو سيستم خشم كن و نيز امكان استريل وسايل بسته بندي شده در كاغذهاي مديكال وجود دارد)
نوع S
وسايلي كه در اين اتوكلاو مي توان استريل نمود توسط كارخانه سازنده مشخص مي شود. اين اتو كلاو مي تواند اقلام بدون پوشش جامد يا پوشش دار جامد ، مواد نساجي مثل پارچه ، گاز تك لايه و وسايل سوراخ دار ( بر اساس توصيه سازنده) را استريل نمايد . يك اتو كلاو كلاس S مي تواند با پمپ و كيوم ويا بدون آن تجهيز شود و قطعا داراي سيكل خشك كن مي باشد.
نوع B
اين اتو كلاو مي تواند انواع اينسترومنتها براي مثال بسته بندي شده و نشده جامد ، مواد نساجي ، اينسترومنت هاي سوراخ دار و ابزارهاي لوله اي و شلنگي شده كه يك طرف آنها بسته يا دو طرف آنها باز است را استريل نمايد. اتو كلاو هاي كلاس B ، داراي پمپ و كيوم قدرتمندي هستند كه مي تواند تا حدود ۰/۹ بار خلاء ايجاد كند . دما و فشار در اتو كلاو مطابق استانداردهاي بين المللي توسط كارخانه سازنده تنظيم مي شود.
نوع
شرح موارد قابل استفاده پيش بيني شده
N
استريل كردن محصولات توپر بسته بندي نشده
S
استريل كردن محصولاتي كه به وسيله سازنده استريل كننده تعيين مي شود. شامل محصولات توپر بسته بندي نشده و حداقل يكي از موارد مقابل : محصولات متخلخل ، قطعات متخلخل كوچك ، انواع محصولات توخالي يا حفره دار ( بر اساس توصيه سازنده)، محصولاتي كه به صورت تك لايه بسته بندي شوند ، محصولاتي كه به صورت چند لايه بسته بندي مي شوند.
B
استريل كردن كليه محصولات بسته بندي شده و بسته بندي نشده جامد ، محصولات توخالي و حفره دار ،محصولات متخلخل ( پر منفذ ) كه به وسيله فشارهاي تست در اين استاندارد مشخص شده است .
o اتمام فرآيند استريليزاسيون End of the Process Sterilization ) )
در اتو كلاوهاي اتوماتيك پس از اتمام سيكل استريليزاسيون ، گرما به طور خودكار قطع شده و فشار رو به كاهش مي گذارد. اما در اتو كلاوهاي غير اتوماتيك ، بايد كاربر پس از ۳۰ دقيقه جهت اقلام بسته بندي شده و ۲۰ دقيقه جهت اقلام باز منبع گرمايي را از دستگاه قطع كند. سپس منتظر بماند تا نمايانگر فشار عدد صفر را نشان دهد و بعد درب دستگاه را باز كند تا بخار باقيمانده از محفظه خارج شود . ابزار و اقلام را تا خشك شدن كامل آنها بايد در اتو كلاو باقي گذاشت كه ممكن است تا ۳۰ دقيقه به طول انجامد . توجه شود كه اگر اقلام به صورت مرطوب از دستگاه خارج شوند مي توانند به سرعت و به راحتي ميكروارگانيسم ها را از محيط اطراف دريافت كرده و آلوده شوند.
o نگهداري اقلام استريل شده ( Storage of sterile items )
بايد بسته ها يا ابزار استريل شده و خشك شده را توسط وسيله استريل از درون دستگاه خارج كرده و روي سطحي كه با كاغذ يا شان استريل پوشانده شده است قرار داد تا اينكه دماي آنها كاهش يافته و به دماي محيط برسد كه اين عمل ممكن است چند ساعت به طول انجامد و اين كار بايد قبل از مرحله نگهداري انجام شود .نگهدار ي صحيح وسايل استريل شده به همان ميزان فرآيند استريليزاسيون اهميت دارد.
- جهت اقلام بسته بندي شده : شرايط بهينه با حداقل دست خوردگي به آنها حاصل مي شود.بسته ها تا زماني كه دست نخورده و خشك باقي بمانند مي توانند استريل در نظر گرفته شوند. جهت ايجاد شرايط بهينه نگهداشت ، بسته هاي استريل بايد درون كابينتها ي در بسته در يك مكان خلوت و داراي تردد كم ، د اراي دماي محيطي مناسب و خشك يا داراي رطوبت كم قرار گيرند.
توجه : در صورت عدم اطمينان در مورد استريل بودن و يا نبودن بسته ها ، بايد آنها را آلوده در نظر گرفته و مجددا استريل نمود.
- جهت اقلا باز يا بسته بندي نشده : اين اقلام را بايد فورا پس از اتو كلاو كردن استفاده نمود يا اينكه درون يك ظرف مخصوص در بسته و استريل حداكثر تا يك هفته نگهداري كرد و از نگهداري آنها در انبارهاي غير استريل و مكان پر تردد اجتناب ورزيد.